Sách: Chủ nghĩa khắc kỷ – Phong cách sống bản lĩnh và bình thản | Part 17

17- Chết

Bàn về kết thúc êm đẹp cho một cuộc đời viên mãn

Điều làm cho tuổi già trở thành một bất hạnh, Musonius nói, thường không phải do sự yếu nhược hay bệnh tật đi theo nó, mà chính là viễn cảnh của cái chết đang cận kề. Và tại sao có những người, cả già lẫn trẻ, lại bị phiền nhiễu bởi viễn cảnh của cái chết? Một số người cảm thấy phiền não vì họ sợ những điều có thể đến sau cái chết. Nhiều người khác phiền não vì họ sợ rằng họ đã sống sai lầm – rằng họ đã sống mà không đạt được những thứ thực sự có giá trị trong cuộc sống. Dĩ nhiên, cái chết sẽ chấm dứt khả năng đạt được những điều đó của họ.

Chuyện này nghe giống như một nghịch lý, nhưng việc có được một hệ thống triết học rành mạch trong cuộc sống, cho dù là chủ nghĩa Khắc kỷ hay những chủ nghĩa triết học khác, có thể giúp chúng ta dễ chấp nhận cái chết hơn. Một người sống với một hệ thống triết học chặt chẽ sẽ ý thức được điều gì trong cuộc sống là đáng để đạt tới, trong giới hạn mà anh ta có thể làm được hoặc anh ta có thể đã đạt được điều đó. Kết quả là khi thời gian anh ta phải ra đi đã điểm, anh ta sẽ không cảm thấy mình bị lừa dối. Ngược lại, giống như lời của Musonius, anh ta sẽ, “tự do khỏi nỗi sợ cái chết.”

Bằng trí tưởng tượng, hãy cùng nhìn lại những ngày cuối cùng của triết gia Khắc kỷ Julius Canus, khi Caligula, người mà Canus đã làm phật lòng, ra lệnh hành quyết ông ta. Canus vẫn giữ vẻ điềm nhiên: “Ngài là vị lãnh chúa tuyệt vời nhất,” ông nói, “Tôi xin trân trọng biết ơn ngài.” Mười ngày sau đó, khi một gã đao phủ đến để đưa ông ra pháp trường, Canus đang chơi cờ. Thay vì than trách về số phận hoặc cầu xin tên đao phủ tha mạng cho mình, Canus chỉ cho tên đao phu thấy ông ấy đã đi trước một nước cờ trong ván chơi – có nghĩa là nếu sau đó đối thủ của ông ta nói anh ta đang thắng thì đúng là hắn đang nói dối. Trên đường đến pháp trường khi ai đó hỏi ông về cảm giác hiện tại, Canus đáp lại rằng ông đang chuẩn bị để quan sát giây phút của cái chết để biết được liệu khi đó linh hồn có ý thức được nó đang rời khỏi cơ thể hay không. “Và đó,” Seneca nói một cách đồng tình, chính là sự điềm nhiên giữa cơn bão.” Ông nói thêm rằng “không ai có thể vào vai một triết gia lâu hơn thế.

Trong khi đó những người không sống với một triết lý rành mạch về cuộc đời sẽ điên cuồng trì hoãn cái chết. Họ có thể muốn trì hoãn cho đến khi họ đạt được điều mà cuối cùng họ phát hiện ra là có giá trị. (Đáng tiếc thay, họ chỉ ngộ ra điều đó quá trễ trong cuộc sống, nhưng như Seneca quan sát, “những điều bạn làm trong quá khứ chỉ hiển bày ra ngay giây phút bạn trút hơi thở cuối cùng.”) Hoặc họ có thể muốn trì hoãn bởi vì triết lý sống mà họ tự đặt ra đã thuyết phục họ rằng điều đáng giá nhất trong cuộc sống đó là mọi thứ họ có cần được tích lũy thêm nữa, và họ không thể làm điều đó nếu họ chết.

Ở điểm này, độc giả có thể kết luận rằng các nhà Khắc kỷ quá ám ảnh với cái chết. Họ khuyên răn chúng ta phải suy nghiệm về cái chết của chính mình. Họ nói chúng ta phải sống mỗi ngày như là ngày cuối cùng. Họ bắt chúng ta phải thực hành chủ nghĩa Khắc kỷ đến một chừng mực nào đó để ta không còn sợ hãi cái chết nữa.

Bên cạnh trạng thái luôn có vẻ như chăm chăm vào cái chết trong khi vẫn còn sống, những nhà tư tưởng Khắc kỷ thường có một khuynh hướng dị thường, đó là chết những cái chết không tự nhiên. Những nhà tư tưởng Khắc kỷ người Hy Lạp như Zeno và Cleanthes rõ ràng đã chọn cách tự sát, và Cato cũng bị nghi vấn là đã chọn con đường đó. Cái chết của Musonius không rõ ràng nhưng khi còn sống, ông là một người ủng hộ việc tự sát. Cụ thể, ông khuyên những người già “hãy chọn cách chết nhẹ nhàng khi còn có thể.” Ông nói thêm rằng, “thà chết với sự khác biệt còn hơn là sống quá lâu.”

Ngoài ra, nhiều nhà tư tưởng Khắc kỷ không chọn cách tự tử trực tiếp nhưng lại làm những việc để cái chết đến với họ sớm hơn. Khi cái chết dường như đã đến cận kề, Marcus chọn cách tuyệt thực. Seneca cố ý hành xử để nhận được án tử hình trong khi ông ta có thể tránh được điều đó, cũng tương tự như nhà tư tưởng Khắc kỷ Thrasea Paetus và Barea Soranus. Sau khi nghe về cái chết của những nhà Khắc kỷ này, nhiều độc giả có thể kết luận rằng bất kỳ ai yêu cuộc sống và muốn được chết một cái chết tự nhiên thì nên tránh xa chủ nghĩa Khắc kỷ ra.

Để đáp lại sự quan ngại này, hãy để tôi chỉ ra một vài điều. Đầu tiên, tỉ lệ những cái chết không tự nhiên trong giới Khắc kỷ cao bất thường ở thời kỳ lịch sử đó hoàn toàn không rõ ràng. Hơn nữa, trong nhiều trường hợp mà những người Khắc kỷ chọn cách đẩy nhanh cái chết của họ, họ hoàn toàn có lý do để làm vậy. Cụ thể, Zeno và Cleanthes đã là những người có tuổi nhưng họ không phải chọn cách tự tử để tự giải thoát bản thân: Họ có thể đã mắc bệnh nan y và có thể đã dùng nhiều cách để cái chết nhanh đến với mình. (Đây là điều Marcus đã làm.) Mặc dù đúng là Cato đã tự sát trong thời kỳ đỉnh cao của mình, ông làm vậy không phải vì chán ghét cuộc sống mà bởi vì ông nhận ra việc mình còn sống sẽ có lợi về mặt chính trị cho Julius Caesar, kẻ độc tài mà ông đang muốn lật đổ. Điều chúng ta sẽ không tìm thấy khi tìm hiểu về cuộc đời của các nhà Khắc kỷ là những người quyết định tự sát một cách đột ngột vì chán ghét cuộc sống, giống với cách mà người theo chủ nghĩa hư vô hay làm.

Hơn nữa, khi những người Khắc kỷ suy nghiệm về cái chết của họ, đó không phải vì họ muốn chết mà bởi vì họ muốn sống trọn vẹn cuộc đời mình. Như ta đã thấy, khi một người nghĩ anh ta sẽ sống mãi mãi, y sẽ dễ dàng lãng phí thời gian của mình hơn một người thấu hiểu rằng thời gian của mình là có hạn, và một cách để đạt được sự hiểu biết này chính là suy nghiệm về cái chết của bản thân. Tương tự như vậy, khi nhà Khắc kỷ sống mỗi ngày như thể đó là ngày cuối cùng của mình, ấy chẳng phải vì họ muốn làm những việc nhằm biến nó thành ngày cuối cùng của mình; thay vì vậy, họ muốn sống đúng với giá trị của cả ngày đó – và trong niềm hy vọng với ngày kế tiếp cũng thế. Và khi nhà Khắc kỷ dạy ta không được sợ hãi trước cái chết, họ chỉ đang khuyên răn chúng ta làm thế nào để tránh những cảm xúc tiêu cực. Ai rồi cũng sẽ chết, tốt nhất là đừng để sự ra đi của chúng ta bị phá hoại bởi nỗi sợ.

Một điều quan trọng khác cần nhớ là những nhà Khắc kỷ cho rằng việc tự sát chỉ có thể được chấp nhận trong một số trường hợp. Musonius nói với chúng ta rằng việc chọn cái chết là sai lầm khi cuộc sống của chúng ta “mang lại lợi ích cho nhiều người.” Nhiều nhà Khắc kỷ có cống hiến rất to lớn cho cộng đồng nên ít khi nào họ bị rơi vào trường hợp được phép chọn cái chết.

Cùng với những câu này, chúng ta hãy xem xét lại lời nhận định của Musonius rằng những người già biết rằng cái chết đang cận kề thì nên chọn cách tự sát. Đây chính là trường hợp đúng với điều kiện nêu trên: Suy cho cùng thì ít khi nào người ta sẽ trao hạnh phúc của mình cho những người đang ốm yếu hoặc già cỗi. Hơn nữa, trong những trường hợp này, câu hỏi không phải là liệu có phải những người này sắp quy tiên hay không; câu hỏi đó là liệu cái chết đó là một cái chết êm đẹp bởi chính tay anh ta hay một cái chết vô nghĩa và đau đớn bởi quá trình hoại diệt tự nhiên.

Cho phép tôi đưa ra một lời nhận xét cuối cùng về quan điểm của những nhà Khắc kỷ đối với cái chết. Chúng ta đã thấy những người Khắc kỷ dũng mãnh đứng lên chống lại cường quyền và rồi phải gặp những rắc rối. Tại sao họ lại phải đứng lên? Vì một điều, đó là, những nhà Khắc kỷ tin rằng họ phải có trách nhiệm với cộng đồng. Hơn nữa, bởi vì họ không hề sợ hãi cái chết hay sự đày ải, viễn cảnh chịu sự trừng phạt vì hành động này – thứ khiến con người ta chùn bước – không thể ngăn trở họ.

Đối với con người thời hiện đại, hành động này thật khó hiểu. Họ cảm thấy thế bởi lẽ đối với họ, chẳng có gì đáng để đánh đổi mạng sống cả. Trên thực tế, họ không dành năng lượng của mình để thực hiện nghĩa vụ đối với cộng đồng bất chấp hậu quả có thể xảy ra và cũng không đứng lên vì lương tâm để rồi chuốc lấy rắc rối, họ dùng năng lượng để làm tất cả những thứ đảm bảo cho sự hưởng thụ trần tục của họ được tiếp tục. Tôi tin rằng các nhà Khắc kỷ sẽ đáp lại lối suy nghĩ này bằng cách chất vấn liệu một cuộc sống mà không có điều gì đáng để ta xả thân thì có còn là một cuộc đời đáng sống hay không.

>>> Quay lại trang: Mục lục